خانواده به عنوان بنیادیترین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی و انسانی، در شکل گیری و تکمیل هویت افراد و جامعه نقش به سزایی دارد و در طول تاریخ، ارزش و جایگاه بالایی در تربیت و رشد افراد جامعه داشته است. امروزه فروپاشی مرزهای اطلاعاتی، شتاب تحولات و پیشرفت فن آوری، تأثیرات عمیق و شگرفی بر جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تربیتی جوامع برجا گذاشته است. همگام با این تحولات، ارزش‌ها و کارکردهای خانواده نیز دچار دگرگونیهایی شده است. خانواده در گذشته مهم‌ترین و اصلیترین نهاد تربیتی و هویت ساز بود؛ در حالی که اکنون با ورود فن آوری‌های رسانه ای، رقبایی پدید آمدهاند که کارکردهای سنتی خانواده را با چالش روبه رو ساخته اند.
فن آوری‌های رسانهای که زمینه جهانی شدن فرهنگ و ارزش‌های غربی را فراهم آورده، آثار مخربی داشتهاند، مانند: تهدید ارزش‌ها و فرهنگ ملی، رواج فردگرایی، تخریب روابط بین فردی و بین گروهی و سرانجام، تهدید خانواده. ازاینرو، برای رویارویی با این چالش‌ها باید ابتدا آسیب‌ها و معایب فن آوری مدرن را شناسایی و بررسی کنیم؛ سپس با آگاهیبخشی، فرهنگسازی و آموزش به خانواده‌ها، روش‌های استفاده از فن‌آوری مدرن را به فرزندان و والدین آموزش دهیم تا خانواده‌ها با آگاهی از قابلیت‌ها و توانایی‌های فرهنگ خود و آسیب‌های فرهنگی فن آوری مدرن، کمتر دچار آسیب شوند.
آسیب‌های فرهنگی فن آوری مدرن در خانواده
یکی از آسیب‌های فن آوری مدرن، آسیب‌های فرهنگی است که در حوزه‌های مختلف، زندگی انسان را تهدید می‌کند و آداب و رسوم، عقاید و سنت‌های ملی و بومی را دچار چالش می‌سازد. فن آوری مدرن که پیامد مدرنیته غرب است و فرهنگ و ارزش‌های غربی را در خود دارد، با ورود به خانواده‌های ایرانی، فرهنگ حاکم بر خانواده‌ها را دگرگون، و کارکردهای خانواده را دچار تعارض و دوگانگی می‌سازد. مهم‌ترین ارزش‌ها و کارکردهای خانواده که با ورود فن آوری مدرن، دچار چالش و تعارض میشوند عبارتند از:
۱٫ جای‌گزینی ارزش‌های دینی خانواده‌ها با فرهنگ و ارزش‌های غربی
۲٫ فردگرایی در خانواده
۳٫ ترویج مادی‌گرایی و کمرنگ شدن معنویت در خانواده
۴٫ مصرف‌گرایی افراطی در خانواده‌ها
۵٫ بحران هویت در خانواده
۶٫ پرشدن اوقات فراغت خانواده‌ها با سرگرمی‌های جدید
فن آوری مدرن، خانواده‌های امروزی را گرفتار نوعی کاستی و سردی در روابط و مناسبات کرده است، که به مواردی از آنها اشاره می‌شود:
۱٫ ایجاد فاصله بین فرزندان و والدین و خودکفایی فرزندان در گذراندن اوقات فراغت
۲٫ کمبود محبت در فرزندان و ارضا نشدن نیازهای عاطفی
۳٫ اختلال در مهارت‌های اجتماعی فرزندان و گوشه گیری آنها
۴٫ کاهش نوآوری و خلاقیت فرزندان
۵٫ نبود تمرکز در تربیت فرزندان
۶٫ کاهش کنترل و نظارت بر رفتارهای فرزندان
پیشنهادها
۱٫ آموزش خانواده‌ها برای استفاده از فن آوری‌های مدرن و دادن اطلاعات لازم به آنان درباره آسیب‌ها و چالش‌های پیش رو. باید یادآور شد که مزایا و فواید فن آوری‌های مدرن، دیدنی و چشم‌گیر، اما آسیب‌ها و چالش‌های آنها پنهان و خاموش است. البته مراکز پژوهشی در این زمینه نقش به سزایی دارند و می‌توانند معایب و آسیب‌های فن آوری مدرن را بررسی و مطالعه کنند تا نهادهای آموزشی و رسانه ملی از نتایج بررسیهای آنها بهره گیرند.
۲٫ تقویت ارزش‌ها، باورها و اعتقادات دینی و معنوی در خانواده‌ها: با توجه به کارکرد فرهنگسازی رسانه‌ها، این کار مهم نیز به کمک آنها تحقق می‌یابد. ارائه مدلها و الگوهای کارآمد از خانواده دینی و زمینه سازی برای رشد اخلاقی و معنوی خانواده‌ها، از این راه امکانپذیر است.
در این میان، جا دارد که عقاید، ارزش‌ها و آداب و رسوم مذهبی خانوادگی در سریالها و دیگر برنامه‌های تلویزیونی با اهمیت و کارکرد مثبت به نمایش درآید.
در این زمینه، موارد ذیل به عنوان راهکارهای رسانهای پیشنهاد می‌شود:
ـ تأکید بر رفت‌وآمد بیشتر با خویشاوندان و دوستان- ترویج کارهای گروهی و اجتماعی بین خانواده‌ها و اعضای خانواده- تشویق به محدود کردن استفاده از رسانه‌ها در مواقعی که اعضای خانواده باید کنار هم باشند؛ برای مثال، هنگام غذا خوردن یا هنگامی که اعضای خانواده در مراسم خاصی حضور دارند؛
ـ اکتفا نکردن به پیامک و تماس تلفنی در احوال‌پرسی‌ها و صله رحم- مسافرت‌های جمعی با خانواده- توجه دادن به موارد منع استفاده از برخی فن آوریها، مانند: استفاده فرزندان کم سن‌وسال از تلفن همراه- ترویج احترام به بزرگترها و افراد کهنسال و رعایت جایگاه سلسله‌مراتبی در خانواده- مقاومت در برابر خواسته‌ها و نیازهای غیرضروری فرزندان و جلوگیری از افزایش انتظارات و توقعات آنان- تشویق به اختصاص دادن زمان بیشتری برای گفت‌وگو با یکدیگر در خانواده و برقراری ارتباط عاطفی و کلامی با اعضای خانواده- تأکید بر اولویت دادن به مصلحت جمعی در برابر مصلحت فرد در خانواده.
تهیه کننده: صغرا عبدوس
کارشناس ارشدعلوم سیاسی
معاون دفتر خانواده و بانوان استانداری
