آمارها از افزایش میزان مهاجرت از شهر به روستا در ایران خبر می‌دهند؛
روند مهاجرت معکوس آغاز شده است. مردم در یک دهه گذشته زندگی در روستا را به شهر ترجیح داده‌اند.
در چند سال اخیر، مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها که ناشی از عوامل گوناگونی بوده، باعث تخلیه بسیاری از روستاها شده و به تبع آن، مشکلات زیادی را برای شهرهای بزرگ به‌وجود آورده است. کلانشهرهایی که با افزایش سریع جمعیت، توان تأمین امکانات شهری و مسائل بهداشتی و… را ندارند و همه این عوامل، حاشیه‌نشین‌هایی را به‌وجود آورده که فقر را بازتولید می‌کنند. مسئله مهاجرت از روستا به شهرها سال‌هاست که در جامعه ما رواج دارد ولی در یک دهه گذشته به‌نظر می‌رسد، در نواحی روستایی کشور، الگوی دیگری از مهاجرت تحت عنوان مهاجرت معکوس شکل گرفته است؛ به‌طوری‌که در نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، تعداد مهاجران معکوس (شهر به روستا) بیش از مهاجرت روستا به شهر بوده است. در این دوره، تعداد افرادی که از شهر به روستا مهاجرت کرده‌اند، بیش از ۷۵۵ هزار نفر و تعداد افرادی که از روستا به شهر مهاجرت داشته‌اند، ۶۵۵ هزار نفر بوده است. درواقع مهاجرت معکوس در این دوره برخلاف دوره‌های قبل، بیش از ۱۰۰ هزار نفر بیشتر از مهاجرت روستا به شهر بوده است. علاوه‌براین، طبق گزارشی از دفتر صندوق جمعیت سازمان ملل در ایران در سال ۹۵، مهاجرت از روستا به شهر در چهار دهه اخیر روند کاهشی داشته است؛ به‌طوری‌که مهاجرت از شهر به روستا، ۱۵ درصد کل مهاجرت‌ها را شامل می‌شود و حجم مهاجرت از روستا به شهر، ۱۳ درصد افزایش پیدا کرده است. درواقع می‌توان گفت این نوع مهاجرت، مسئله‌ای است که شاید فقط در ایران شاهد آن باشیم و مشخص نیست چه پیامدهایی را به‌دنبال خواهد داشت.
مهاجرت به روستاهای شمالی به‌دلیل شرایط محیطی
علاوه بر جریان غالب مهاجرت از روستا به شهر و از شهرهای کوچک به بزرگ در سال‌های اخیر، به‌نظر می‌رسد، جریان وارونه مهاجرت از شهرها به نواحی روستایی شکل گرفته است. برای اولین‌بار در ایران بر‌اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، تعداد مهاجران معکوس (شهر به روستا) بیش از مهاجرت روستا به شهر بوده است. حال این سؤال پیش می‌آید که آیا به واقع این‌گونه مهاجرت‌ها رخ داده است؟ و در صورت رخ‌دادن، روستاهای کدام استان، مقصد مهاجرت شهرنشین‌ها بوده و همچنین دلایل این مهاجرت‌های بازگشتی چه می‌تواند باشد؟ در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰، حدود ۴/۵ میلیون نفر که تقریبا ۲/۷ درصد از جمعیت کل کشور را در سال ۱۳۹۰ تشکیل می‌دهند، در داخل کشور (مهاجرت‌های داخلی) جابه‌جا شده‌اند. با توجه به وضعیت استان‌ها در زمینه مهاجرت‌پذیری بین استانی یا درون‌استانی، استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان و فارس، به ترتیب بیشترین مهاجرپذیری را داشته و از قطب‌های مهاجرپذیر کشور به‌شمار می‌آیند که نزدیک به ۳۸ درصد از کل مهاجرت‌های داخلی صورت‌گرفته را به خود اختصاص داده‌اند؛ علاوه‌براین در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ در استان‌های مازندران، تهران، گیلان، بوشهر، خراسان‌رضوی، گلستان، کرمانشاه، یزد، همدان، لرستان، سیستان‌وبلوچستان، سمنان، خوزستان، ایلام، البرز و اصفهان، مهاجرت‌های شهر به روستا بیشتر از مهاجرت‌های روستا به شهر بوده است. به عبارت بهتر در این ۱۶ استان، مهاجرت معکوس رخ داده است که شامل مهاجرت‌های بین‌استانی و درون‌استانی می‌شود. طبق این آمار، استان‌های گیلان، مازندران و گلستان که در آنها مهاجرت معکوس اتفاق افتاده، نشان می‌دهد که بخش بسیار ناچیزی از مهاجرت‌های معکوس در این سه استان، به پادگان‌های نظامی یا شهرک‌های مسکونی نظامی یا شهرک‌های صنعتی اختصاص داده شده است. درواقع شاید بتوان گفت، روستاهای واقع در استان‌های شمالی کشور، به‌خاطر شرایط محیطی و اقلیمی خاص، رشد خانه‌سازی، ساخت خانه‌های ویلایی و آپارتمانی در محیط‌های روستایی، داشتن زمین‌های ارثی و… محل مناسبی برای وقوع مهاجرت معکوس هستند.
«پیروی از خانوار»، مهم‌ترین علت مهاجرت معکوس
مسافت، تعلق بومی، سن، نوع مسکن، درآمد، نوع شغل، سطح تحصیلات و… همه مواردی است که می‌توانند علت مهاجرت معکوس در کشور باشند. مسائلی که فرد و خانواده را وادار می‌کند از شهر دور شده و به مناطق روستایی و حاشیه شهرها مهاجرت کنند. در همین میان طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ در کل کشور، بیشترین مهاجرت معکوس (از شهر به روستا) به علت پیروی از خانوار به میزان ۴۶ درصد بوده و پس از آن، مهاجرت شغلی و دستیابی به مسکن مناسب به‌ترتیب بیشترین انگیزه برای مهاجرت از شهر به روستا بوده است. منظور از مهاجرت شغلی، مهاجرت‌های صورت‌گرفته به‌دلیل جست‌وجوی کار، یافتن شغل بهتر، انتقال شغلی و انجام یا پایان خدمت وظیفه است. الگوی علل مهاجرت در هفت استان منتخب که بیشترین مهاجرت معکوس در آنها رخ داده است، به جز دو استان بوشهر و کرمانشاه، از الگوی کشوری تبعیت می‌کند. در دو استان بوشهر و کرمانشاه، مهاجرت شغلی، بیشترین علل مهاجرت معکوس بوده و پیروی از خانوار در رتبه بعدی قرار می‌گیرد.
آمار ۳۱ درصدی مهاجرت معکوس به شهرک‌های اطراف تهران
با توجه به این موضوع و بر‌اساس آمار مهاجران واردشده در پنج سال گذشته به مناطق روستایی از مناطق شهری کل کشور، برحسب آبادی محل اقامت فعلی، طبق آمار در استان کرمانشاه، از میان ۲۵هزار مهاجرت شهر به روستا، قریب به ۲۷ درصد در پادگان‌ها فعالیت داشته یا در خانه‌های سازمانی نظامی سکونت یافته‌اند؛ همچنین ۲۲ درصد از مهاجران معکوس در این استان، در شهرک‌های حومه شهرهای بزرگ، ساکن شده‌اند؛ بنابراین شاید بتوان گفت، نزدیک به نیمی از مهاجرت‌های معکوس صورت‌گرفته در این استان به پادگان‌ها، مجتمع‌های نظامی مسکونی و شهرک‌های مسکونی تازه‌تأسیس اطراف شهرهای بزرگ بوده است. در استان بوشهر نیز از ۳۰ هزار مهاجرت شهر به روستا، ۲۸ درصد در شهرک‌های تازه‌تأسیس اطراف شهرهای بزرگ و ۲۰ درصد در مناطق ویژه پارس‌جنوبی و نیروگاه اتمی ساکن شده یا فعالیت داشته‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت در استان بوشهر نیز مانند استان کرمانشاه، حدود نیمی از مهاجران معکوس به نقاط روستایی در نیروگاه‌های اتمی، مناطق استخراج گاز و نفت و شهرک‌های حومه سکونت یافته‌اند. در استان‌های تهران و خراسان‌رضوی به‌ترتیب ۳۱ و ۲۶ درصد از مهاجرت‌های معکوس صورت‌گرفته در شهرک‌های اطراف شهرهای بزرگ به‌ویژه کلانشهرهای تهران و مشهد ساکن شده‌اند که این شهرک‌ها در تقسیمات جغرافیایی سال ۱۳۹۰، به‌عنوان نقطه روستایی شناخته شده‌اند و بعضی به‌وسیله مناطق شهرداری همان کلانشهر اداره می‌شوند. از جمله شهرک‌های اقماری کلانشهر تهران، می‌توان به شهر جدید پرند، شهرک پرندک، قیامدشت، خاورشهر، عبدل‌آباد، صالح‌آباد و… اشاره کرد که طبق تقسیمات جغرافیایی سال ۱۳۹۰، نقطه روستایی در نظر گرفته شده‌اند ولی درواقع جزء شهر هستند؛ بنابراین شاید بتوان گفت، این‌گونه مهاجرت‌ها مربوط به اقشار ضعیف جامعه بوده که به‌دنبال یافتن کار و دستیابی به زندگی بهتر، راهی کلانشهرها شده ولی به‌دلیل نداشتن قدرت زندگی در چنین شهرهایی به ناچار و به‌صورت سرریز جمعیت در شهرک‌های اقماری این کلانشهرها ساکن شده‌اند. نکته قابل‌تأمل این است که این شهرک‌ها به ظاهر و با توجه به تقسیمات جغرافیایی سال ۱۳۹۰، به‌عنوان نقطه روستایی شناخته شده‌اند؛ در صورتی که عملا ماهیت روستا و آبادی را ندارند. همچنین نتایج نشان می‌دهند که مجموع تعداد مهاجران شهر به روستا که به‌ظاهر به نقطه روستایی مهاجرت کرده‌اند ولی عملا در حاشیه شهرهای بزرگ، پادگان‌ها، مجتمع‌های مسکونی نظامی و نیروگاه‌های اتمی سکونت یافته یا مشغول به کار یا خدمت سربازی هستند، در چهار استان بوشهر، کرمانشاه، تهران و خراسان‌رضوی، ۷۴ هزار نفر هستند که حدود ۷۴ درصد از میزان مهاجرت‌های معکوس سال ۱۳۹۰ را پوشش می‌دهند.
